|
Odnosząc się do orzeczenia Sądu Najwyższego (pełny tekst poniżej) wyrażonego w Wyroku II PK 159/10 pracodawcy nie powinni stosować weksli i deklaracji wekslowych jako zabezpieczenie wykonania umowy o pracę. Nowy kierunek orzeczniczy zaproponowany przez Sąd Najwyższy odbiera jedną z ostatnich możliwości pociągnięcia do odpowiedzialności nieuczciwego kierowcę. W świetle poniższego wyroku weksle dotychczas stosowane w sporze z pracownikiem będą traktowane jako nieważne z mocy prawa. PEŁNY TEKST ORZECZENIA Niedopuszczalność stosowania przepisów prawa wekslowego do zabezpieczenia roszczeń pracodawcy za szkody wyrządzone przez pracowników Wyrok Sądu Najwyższego - Izba Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych 2011-01-26, II PK 159/10 Opubl: Monitor Prawa Pracy rok 2011, Nr 6, str. 313 Teza: Zawarte w Dziale V Kodeksu pracy przepisy prawa pracy normują całościowo (z wyjątkami usprawiedliwiającymi stosowanie nielicznych przepisów Kodeksu cywilnego) podstawy i zasady odpowiedzialności materialnej pracowników za szkody wyrządzone pracodawcy i wykluczają stosowanie w tym zakresie zabezpieczeń wekslowych na podstawie Prawa wekslowego. Skład sądu: Przewodniczący Sędzia SN: Jolanta Strusińska-Żukowska Sędziowie SN: Zbigniew Korzeniowski, Zbigniew Myszka (sprawozdawca) Sentencja: Sąd Najwyższy po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych 26.1.2011 r. sprawy z powództwa Dominika M. przeciwko Bożenie C. o zapłatę, na skutek skargi kasacyjnej pozwanej od wyroku SO w P. z 20.11.2009 r. (...), uchyla zaskarżony wyrok i sprawę przekazuje SO w P. do ponownego rozpoznania i orzeczenia o kosztach postępowania kasacyjnego. Uzasadnienie: Wyrokiem z 20.11.2009 r. SO w P. oddalił apelację pozwanej Bożeny C. od wyroku SR w P. z 15.7.2009 r. utrzymującego w mocy w całości nakaz zapłaty z 9.10.2007 r. wydany przez SR w P., w którym nakazano pozwanym Bożenie C. i Robertowi W. zapłacić powodowi Dominikowi M. solidarnie 60 000 zł wraz z odsetkami od 30.7.2007 r. oraz zwrócić koszty procesu, a także zasądził od pozwanej na rzecz powoda koszty procesu. W sprawie tej ustalono, że pozwana była zatrudniona w aptece prowadzonej przez Bronisława P. pod firmą „S” Natasza P., Bronisław P. spółka jawna w okresie od 1.9.2004 r. do 30.6.2007 r. w pełnym wymiarze czasu pracy na stanowisku pomocy aptecznej. W wyniku powstałego niedoboru finansowego, wykazanego w sporządzonym przez biuro księgowe „BS” rozliczeniu księgowym, pozwana przyznając, że niedobory powstały z jej winy, uznała zobowiązanie z tego tytułu „za swoje” i złożyła 30.6.2007 r. pisemne oświadczenie o uznaniu wierzytelności stwierdzonej rozliczeniem księgowym do kwoty nieprzekraczającej 60 000 zł, z jednoczesnym zobowiązaniem do spłaty tej należności w terminie do 30.7.2007 r. Tego samego dnia pozwana podpisała (własnoręcznym podpisem wraz ze wskazaniem adresu zamieszkania) weksel własny in blanco o charakterze gwarancyjnym na zabezpieczenie wierzytelności z tytułu niedoboru, jaki powstał w aptece. W tym samym dniu zobowiązanie wekslowe zostało poręczone przez pozwanego Roberta W., który złożył na wekslu własnoręczny podpis i podał swój adres zamieszkania, a na odrębnej karcie złożył oświadczenie, że poręcza weksel wystawiony przez pozwaną. Weksel ten został wypełniony przez Bronisława P. zgodnie z oświadczeniem pozwanej o uznaniu wierzytelności. Bronisław P. 12.7.2007 r. przeniósł prawa z tego weksla w drodze indosu zupełnego na powoda Dominika M., umieszczając w treści weksla oświadczenie „ustępuje na rzecz Dominika M.”. Pozwana pismem z 14.7.2007 r. skierowanym do byłego pracodawcy złożyła oświadczenie o uchyleniu się od skutków prawnych oświadczenia o uznaniu wobec niego długu, utrzymując, że oświadczenie to złożyła pod wpływem groźby, podstępu i błędu. Oświadczenie o uchyleniu się od skutków oświadczenia woli nie dotarło do byłego pracodawcy. Pismem z 8.8.2007 r. powód wezwał pozwanych Bożenę C. i Roberta W. do zapłaty wierzytelności wskazanej w treści weksla, tj. 60 000 zł. W odpowiedzi na wezwanie do zapłaty pozwana w piśmie z 20.8.2007 r. oświadczyła, że nie uznaje wezwania do zapłaty, ponieważ skutecznie uchyliła się od skutków prawnych wynikających z podpisania weksla, gdyż działała wówczas pod wpływem groźby. Pozwem złożonym 1.10.2007 r. powód wniósł o zasądzenie nakazem zapłaty solidarnie od pozwanych kwoty 60 000 zł wraz z ustawowymi odsetkami od 30.7.2007 r. oraz o zasądzenie na jego rzecz kosztów procesu, w tym kosztów zastępstwa procesowego według norm przepisanych. Nakazem zapłaty wydanym w postępowaniu nakazowym 9.10.2007 r. SR w P. nakazał pozwanym, aby zapłacili powodowi solidarnie kwotę 60 000 zł wraz z odsetkami ustawowymi od 30.7.2007 r. wraz z kosztami postępowania w terminie 2 tygodni od doręczenia nakazu zapłaty lub wnieśli w tym terminie zarzuty. Pozwany Robert W. nie wniósł w wyznaczonym terminie sprzeciwu, tym samym nakaz zapłaty uprawomocnił się w stosunku do niego i został opatrzony klauzulą wykonalności. Natomiast pozwana Bożena C. 7.4.2008 r. złożyła zarzuty od nakazu zapłaty wraz z wnioskiem o przywrócenie terminu do wniesienia zarzutów od nakazu zapłaty, domagając się uchylenia nakazu zapłaty w całości i oddalenia powództwa w całości oraz obciążenia powoda kosztami postępowania. Doprecyzowując treść zarzutów w piśmie z 19.5.2008 r., pozwana zakwestionowała treść weksla wypełnioną przez powoda, wskazując, że nie przedstawił on deklaracji wekslowej podpisanej uprzednio przez nią i przez byłego pracodawcę, której zapisy nie odpowiadają treści weksla, co narusza art. 435 § 2 KPC. Pozwana utrzymywała, że powód nie może skutecznie powoływać się na złożone przez nią oświadczenie o uznaniu długu, gdyż odbiorcą tego oświadczenia był Bronisław P., a nie powód. Ponadto oświadczenie o uchyleniu się przez pozwaną od skutków prawnych złożonego oświadczenia o uznaniu zobowiązania wekslowego zostało skutecznie złożone. Sąd I instancji utrzymał w mocy nakaz zapłaty z 9.10.2007 r., uznając powództwo za uzasadnione w całości. W ocenie tego sądu powództwo zostało oparte na prawidłowo wypełnionym wekslu własnym, dlatego do rozstrzygnięcia sprawy zastosowanie miały przepisy ustawy z 28.4.1936 r. Prawo wekslowe (Dz.U. Nr 37, poz. 282 ze zm., dalej jako: PrWeksl), będącej ustawą szczególną wobec KC i KP. Sąd II instancji oddalił apelację pozwanej, uznając, że wyrok sądu I instancji jest zgodny z prawem. Sąd II instancji podkreślił, że sprawa nie ma charakteru pracowniczego, gdyż stronami postępowania są pozwani Bożena C. - trasat i Robert W. - poręczyciel oraz powód Dominik M. - wierzyciel wekslowy (remitent), a powództwo zostało zgłoszone przez osobę, która weszła w posiadanie weksla na podstawie indosu oraz której nigdy z pozwanymi nie łączył stosunek pracy. Niewątpliwie czynność podpisania weksla była związana ze stosunkiem pracy pozwanej, gdyż podpisała weksel na rzecz swojego dotychczasowego pracodawcy Bronisława P. w związku z brakami pieniężnymi w aptece, w której była zatrudniona, zatem nie było przeszkód, aby sporną sprawę rozpoznał sąd pracy. W ocenie sądu odwoławczego nie można uznać, aby pozwana była zmuszona do popisania weksla lub składała oświadczenie woli pod wpływem groźby, podstępu czy błędu, skoro w chwili jego podpisywania miała możliwość skontaktowania się z rodzicami i wezwania Roberta W. jako poręczyciela, u których nie szukała pomocy. Gdyby rzeczywiście podpisała weksel „ze strachu”, to w najbliższym czasie powinna udać się na Policję lub uchylić się od skutków prawnych swego oświadczenia, co jednakże uczyniła dopiero po 14 dniach - 14.7.2007 r. pismem o uchyleniu się od oświadczenia woli z 30.6.2007 r. Wbrew ustaleniom sądu I instancji, sąd II instancji uznał to oświadczenie za złożone skutecznie, ponieważ wprawdzie były pracodawca otrzymał to pismo wcześniej niż 15.7.2007 r., tyle że doszło już do skutecznego przeniesienia praw z weksla na powoda 12.7.2007 r. Trafnie przyjął sąd I instancji, że weksel podpisany 30.6.2007 r. jest „wekslem własnym” i spełniał wszystkie warunki ustawowe zgodnie z art. 101 i 102 PrWeksl. Pismo pozwanej z 30.6.2007 r. zatytułowane „uznanie wierzytelności” należało potraktować jako deklarację wekslową (porozumienie wekslowe) zgodnie z art. 10 PrWeksl. Zostało ono napisane własnoręcznie przez pozwaną i opatrzone jej podpisem oraz zawierało oświadczenie o wysokości zobowiązania do kwoty 60 000 zł, wskazywało termin spłaty oraz przyznawało, że niedobór w aptece powstał z winy pozwanej. Okoliczności sprawy nie wskazują, aby pozwana podpisała weksel i deklarację wekslową pod wpływem groźby, podstępu lub błędu. Zdaniem sądu II instancji, nieprzeprowadzenie przez sąd I instancji dowodów z kserokopii weksla złożonego przez pełnomocnika pozwanej na rozprawie 4.5.2009 r., a także z postanowienia Prokuratury Rejonowej w P. z 15.3.2008 r. o umorzeniu śledztwa przeciwko pozwanej podejrzanej o przywłaszczenie pieniędzy na szkodę apteki „S” oraz z weksla in blanco, nie miało znaczenia dla sprawy, ponieważ te okoliczności nie budziły wątpliwości przy stwierdzeniu, że weksel podpisany przez pozwaną był wekslem in blanco o charakterze gwarancyjnym na zabezpieczenie wierzytelności z tytułu niedoboru, jaki powstał w aptece. W skardze kasacyjnej pozwana zarzuciła naruszenie przepisów prawa materialnego, w szczególności: - art. 10 PrWeksl przez jego błędną wykładnię polegającą na przyjęciu, że dokument uznania wierzytelności może być uznany za porozumienie wekslowe, - art. 300 KP w zw. z art. 58 KC przez jego niezastosowanie polegające na braku uznania, że przelew praw z weksla w drodze indosu przez pracodawcę skarżącej na powoda miał na celu obejście przepisów prawa pracy, które regulują stosunki pracownika z pracodawcą, a przede wszystkim przepisów o odpowiedzialności materialnej pracownika zawartych w dziale V KP. W skardze zarzucono także naruszenie przepisów postępowania, w szczególności: - art. 378 KPC, przez nierozpoznanie zarzutów apelacji w odniesieniu do zarzutu naruszenia art. 300 KP w zw. z art. 58 KC, - art. 485 § 2 KPC przez uznanie, że weksel, jego treść i prawdziwość nie budziły wątpliwości, - art. 235 KPC przez nieprzeprowadzenie dowodu z akt postępowania karnego mających wykazać brak zasadności wypełnienia weksla gwarancyjnego oraz dowodu z deklaracji wekslowej przedłożonej przez skarżącą, - art. 233 § 1 KPC przez danie wiary w całości zeznaniom świadka Bronisława P., mimo że w trakcie postępowania zeznawał nieprawdę odnośnie do tego, czy weksel był podpisany jako zupełny czy wystawiony in blanco. Jako okoliczność uzasadniającą przyjęcie skargi do rozpoznania wskazano jej oczywiste uzasadnienie z uwagi na rażące naruszenie przepisów wskazanych w petitum skargi. Ponadto skarżąca utrzymywała, że sprawa ma podłoże i charakter pracowniczy, a semiimperatywne normy KP, ustanowione w celu ochrony pracownika jako słabszej strony stosunku pracy, stanowią lex specialis względem przepisów prawa cywilnego, w tym prawa wekslowego. Dlatego unormowania zawarte w Dziale V KP o odpowiedzialności materialnej pracowników wyłączają w zakresie swojej regulacji zastosowanie innych, sprzecznych z nimi, przepisów prawa cywilnego. Ponadto pracodawca skarżącej wbrew przepisom prawa pracy zmusił ją do podpisania weksla w zakresie zobowiązującym do pokrycia niedoboru finansowego ujawnionego w firmie. Tymczasem skarżąca zatrudniona jako pomoc apteczna nie podpisywała umowy o odpowiedzialności za mienie powierzone, co oznacza, że mogła ponieść co najwyżej odpowiedzialność materialną według zasad określonych w przepisach rozdziału I Działu V KP (art. 114 KP), które ograniczały jej odpowiedzialność odszkodowawczą według art. 119 KP. Skarżąca zaprzeczyła, aby dokonywała zaboru pieniędzy, co potwierdziło postępowanie karne. Dlatego pracodawca, który dokonując indosu weksla na inną osobę, wiedział, że skarżąca uchyliła się od skutków oświadczenia woli, zmierzał do obejścia bezwzględnie obowiązujących przepisów prawa pracy. Chcąc dochodzić od niej odpowiedzialności za domniemaną szkodę, musiałby to zrobić na podstawie przepisów Działu V KP i wykazać między innymi okoliczności uzasadniające ponoszenie przez skarżącą odpowiedzialności, jej winę oraz wysokość powstałej szkody. Dlatego zachowanie pracodawcy powinno być uznane za nieważne (art. 300 KP w zw. z art. 58 KC). Tymczasem sądy obu instancji nie odniosły się w tym zakresie do zarzutów skarżącej, dlatego zasadny jest zarzut nierozpoznania istoty sprawy. W konsekwencji skarżąca wniosła o uchylenie wyroku sądu II instancji i poprzedzającego go wyroku sądu I instancji w całości oraz przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania sądowi I instancji, pozostawiając temu sądowi rozstrzygnięcie o kosztach postępowania. Sąd Najwyższy zważył, co następuje: Pomimo nieprecyzyjnie określonych podstaw rozpoznania skarga kasacyjna okazała się usprawiedliwiona i uzasadniona w odniesieniu do zarzutu „obejścia przepisów prawa pracy, które regulują stosunki pracownika z pracodawcą, a przede wszystkim przepisów o odpowiedzialności materialnej pracownika zawartych w Dziale V KP”. Ujawnione w rozpoznawanej sprawie kontrowersje wynikały z przeniesienia (indosu) przez byłego pracodawcę pozwanej weksla gwarancyjnego in blanco, który wystawiła skarżąca pracownica w ostatnim dniu jej stosunku pracy, na osobę trzecią (powoda - „znajomego rodziny” byłego pracodawcy pozwanej), z którą wcześniej skarżąca (pozwana) nie pozostawała w stosunkach prawnych. W tej sprawie sądy pracy obu instancji uznały za nieistotne dokonywanie ustaleń pracowniczego podłoża zobowiązania wekslowego i nie rozważały możliwości osądzenia sporu z uwzględnieniem przepisów KP o odpowiedzialności materialnej w razie zbycia przez pracodawcę weksla wystawionego na tej pracowniczej podstawie na rzecz osoby trzeciej niepozostającej z pracownicą w stosunku pracy. Wnioski dowodowe pozwanej w tych zakresach nie były przedmiotem refleksji sądów obu instancji, które uznały, że sprawa ma co do zasady charakter „wekslowy”. Tymczasem z dostępnego w sprawie materiału dowodowego wynika, że pozwana z weksla przez niebędącego pracodawcą nabywcę weksla (powoda) w dniu wystawienia weksla była zatrudniona w aptece w charakterze „pomocy aptecznej”. Wynikające z umowy o pracę pozwanej z weksla gwarancyjnego pracownicze obowiązki obejmowały: utrzymanie apteki w czystości, metkowanie i układanie towaru na półkach oraz „pomoc w innych pracach zleconych przez kierownika apteki”. Z zakresu pracowniczych czynności pozwanej wynikało, że jej „uprawnienia” ze stosunku pracy polegały na przyjmowaniu i oznakowaniu leków „wg wskazań personelu fachowego” oraz na przygotowaniu dowodu przyjęć „po uzgodnieniu z osobą uprawnioną”, a jej odpowiedzialność została określona w następujący sposób: „1. Odpowiada za oznakowanie środków farmaceutycznych i materiałów medycznych. 2. Odpowiada za utrzymanie czystości w aptece”. Z ustaleń zawartych w uzasadnieniu postanowienia Prokuratury Rejonowej w P. z 15.3.2008 r. wydanego wobec pozwanej, podejrzanej o przestępstwo przywłaszczenia pieniędzy w łącznej kwocie 115 453 zł na szkodę apteki, „o umorzeniu śledztwa wobec stwierdzenia, iż podejrzana nie popełniła zarzucanego przestępstwa”, wynika, że „w rzeczywistości” pozwana zatrudniona w charakterze „pomocy aptecznej” zajmowała się również „wystawianiem dowodów KP i KW dostawcom apteki oraz rozliczaniem z dostawcami” i sama przyznała, iż przyjmowała pieniądze do kasy i robiła z niej wypłaty. W ostatnim dniu okresu wypowiedzenia umowy o pracę przez pozwaną jej pracodawca ujawnił brak gotówki w aptece, który wstępnie oszacował na około 50 000 zł. Obarczając odpowiedzialnością za „zabór pieniędzy” pozwaną, która „zniszczyła dokumenty źródłowe”, zażądał od niej, kierując się radami wezwanego „windykatora należności”, wystawienia weksla gwarancyjnego in blanco, „bo nie wie jeszcze, co może z tego wyjść”, pod groźbą wezwania policji. W „kantorku” zamkniętej „na klucz” apteki wezwany do pomocy „windykator należności” uzyskał od poddanej presji pozwanej „dobrowolne” podpisanie wręczonego jej druku weksla in blanco, który został ponadto poręczony przez wezwanego znajomego pozwanej, a także „windykator należności” podyktował jej pisemne uznanie wierzytelności z tytułu „powstałych z jej winy” niedoborów finansowych w aptece, zawierające zobowiązanie pozwanej do spłaty 60 000 zł do 30.7.2007 r. Wprawdzie pozwana 14.7.2007 r. uchyliła się od skutków prawnych „oświadczenia woli z 30.06.2007 r. o uznaniu deklaracji wekslowej”, ale jej były pracodawca 12.7.2007 r. zbył za 30 000 zł (według oświadczenia powoda) związany ze stosunkiem pracy i wypełniony na kwotę 80 000 zł weksel gwarancyjny na rzecz powoda, który nie pozostawał z pozwaną w stosunku pracy, co sąd II instancji uznał za „skuteczne przeniesienie praw z weksla” na powoda i rozpoznał sprawę na podstawie przepisów PrWeksl. Według SN zasadnicze znaczenie dla poprawnego osądzenia kontrowersji ujawnionych w rozpoznawanej sprawie miały przepisy zawarte w Dziale V KP (art. 114-127 KP), które kompleksowo i co do zasady całościowo regulują postawy i zasady odpowiedzialności materialnej pracowników za szkody majątkowe wyrządzone w mieniu pracodawcy. Taki wniosek wyraźnie, jednoznacznie i wprost wynika przede wszystkim z art. 114 KP stanowiącego, że pracownik, który wskutek niewykonania lub nienależytego wykonania obowiązków pracowniczych ze swej winy wyrządził pracodawcy szkodę, ponosi odpowiedzialność materialną według zasad określonych w przepisach rozdziału I. Regulacja ta zawiera równoczesne odniesienie zarówno do przepisów o odpowiedzialności pracownika za szkodę wyrządzoną pracodawcy, jak i zasad określonych w tym rozdziale. Wyklucza to możliwość i dopuszczalność przyjęcia, że w wymienionych zasadniczych zakresach: wskazanych podstaw i zasad ponoszenia ogólnej odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną pracodawcy (w mieniu innym niż powierzone z obowiązkiem zwrotu lub do wyliczenia się) może wystąpić sprawa o istotnym znaczeniu nienormowana przepisami prawa pracy (luka prawna) w rozumieniu art. 300 KP. Wymagałoby to jej usunięcia przez posiłkowe i odpowiednie zastosowanie przepisów KC, które nie są sprzeczne z zasadami prawa pracy, w tym z zasadami ponoszenia pracowniczej odpowiedzialności materialnej. Zmodyfikowane reguły, ponieważ ograniczone do przepisów i zasad zawartych w art. 117, 121, 1211 i 122 KP, stosuje się przy odpowiedzialności za mienie powierzone pracownikowi, co także oznacza, że również ten rodzaj pracowniczej odpowiedzialności materialnej oparty jest przede wszystkim na przepisach Rozdziału II Działu V KP i wynikających z nich zasadach ponoszenia odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną pracodawcy w mieniu prawidłowo powierzonym pracownikowi, co następuje z koniecznym uwzględnieniem normatywnego odesłania art. 127 KP do przepisów w art. 117, 121 1211 i 122 KP i zasad zawartych w tych przepisach. Podstawowe, wyczerpujące i kompleksowe unormowanie podstaw i zasad każdego rodzaju materialnej odpowiedzialności pracowników w przepisach Działu V KP, już z samej istoty i charakteru uregulowanej w Kodeksie pracy pracowniczej odpowiedzialności materialnej, wyklucza in principio możliwość i legalność poszukiwania poza przepisami KP lub poza stosowanymi wyjątkowo, w sprawach nieunormowanych przepisami prawa pracy, przepisami KC (art. 300 KP), innych dalszych (dodatkowych) podstaw i zasad dochodzenia lub sposobu zabezpieczenia roszczeń pracodawcy z tytułu odpowiedzialności materialnej pracowników według „niepracowniczych” regulacji prawnych zawartych w przepisach innych ustaw niż KP lub KC, w tym w PrWeksl. To, że co do konstrukcji, rozumienia, zakresu lub rodzaju podstawowych pojęć odszkodowawczej odpowiedzialności materialnej pracowników, takich jak: wina umyślna lub nieumyślna, szkoda w pełnej lub ograniczonej wysokości, ryzyko, odszkodowanie, związek przyczynowy, przyczynienie się, ugoda stron itp. wykorzystuje się pojęcia i reguły interpretacyjne jednakowe lub wspólne dla systemu prawa cywilnego, nie przemawia ani nie uzasadnia legalności poszerzania podstaw i zasad odpowiedzialności materialnej pracowników poza ustawową materię uregulowaną w zasadniczym zakresie w KP, z możliwością posiłkowego stosowania w sprawach nieunormowanych przepisami pracy nielicznych przepisów KC, które nie są sprzeczne z zasadami prawa pracy (art. 300 KP). W sprawach odpowiedzialności materialnej pracowników stosuje się przepisy KC w szczególnych istotnych przypadkach, nieuregulowanego przepisami KP możliwego zbiegu podstaw pracowniczej i (lub) cywilnej odpowiedzialności materialnej za szkodę wyrządzoną wspólnie czynem niedozwolonym przez kilku pracowników, kwalifikowaną jako odpowiedzialność solidarna pracowników-sprawców szkody, albo odpowiedzialności in solidum za szkodę wyrządzoną w mieniu pracodawcy przez pracownika (pracowników) wraz z podmiotami niezwiązanymi z pracodawcą stosunkami pracy. Za całościowym uregulowaniem podstaw i zasad pracowniczej odpowiedzialności materialnej w przepisach Działu V KP przemawia także szczególne uregulowanie w art. 291 § 3 KP o stosowaniu przepisów KC do przedawnienia roszczeń o naprawienie szkody wyrządzonej pracodawcy z winy umyślnej pracownika. Gdyby ustawodawca dopuszczał możliwość naprawienia szkody w mieniu pracodawcy na podstawie weksla wystawionego przez pracownika, to w zakresie przedawnienia roszczeń pracodawcy z takiej „wekslowej” podstawy odpowiedzialności materialnej pracowników konieczne byłoby ustanowienie w KP odesłania do przepisów PrWeksl. Brak takiej regulacji szczególnej sprawia, że przedawnienie roszczeń pracodawcy o naprawienie szkody wyrządzonej przez pracownika w mieniu pracodawcy wskutek niewykonania lub nienależytego wykonania obowiązków pracowniczych następuje - co do zasady - z upływem roku od dnia, w którym pracodawca powziął wiadomość o wyrządzeniu szkody przez pracownika, nie później niż z upływem 3 lat od jej wyrządzenia (art. 291 § 2 KP), z wyjątkiem przedawnienia roszczeń pracodawcy o naprawienie szkody wyrządzonej umyślnie przez pracownika, które następuje według przepisów KP (art. 291 § 3 KP). Już podsumowanie wyżej dokonanych rozważań uzasadnia stanowisko, że zawarte w Dziale V KP przepisy prawa pracy regulujące odpowiedzialność materialną pracowników, które co do zasady całościowo (z wyjątkami usprawiedliwiającymi posiłkowe stosowanie nielicznych przepisów KC) normują zarówno podstawy, jak i zasady odpowiedzialności materialnej pracowników za szkody majątkowe wyrządzone pracodawcy wykluczają stosowanie w tym zakresie zabezpieczeń wekslowych na podstawie przepisów PrWeksl. W judykaturze wekslowe zabezpieczenie roszczeń pracodawcy było akceptowane jedynie w dawnym (nieaktualnym) stanie prawnym („przeszłości normatywnej”) w stosunku do pracowników materialnie odpowiedzialnych za mienie powierzone przez pracodawcę z obowiązkiem zwrotu lub do wyliczenia się. Takie stanowisko było potencjalnie akceptowalne w stanie prawnym, w którym odpowiedzialność materialna pracowników za szkody wyrządzane pracodawcom była oparta na przepisach prawa cywilnego, co mogło usprawiedliwiać możliwość stosowania zabezpieczeń wekslowych przyszłych roszczeń pracodawców za szkody wyrządzone w mieniu powierzonym pracownikom z obowiązkiem zwrotu lub do wyliczenia się na podstawie odpowiedniego stosowania do stosunków pracy przepisów PrWeksl jako należących do prawa cywilnego sensu largo. Taka podstawa i uzasadnienie legalności stosowania zabezpieczeń wekslowych jakiegokolwiek (każdego) rodzaju odpowiedzialności materialnej pracowników upadła już wskutek całościowego uregulowania podstaw i zasad pracowniczej odpowiedzialności materialnej w przepisach Działu V KP. Skoro w tych sprawach unormowanych przepisami prawa pracy (art. 114-127 KP) dopuszczalne jest zupełnie wyjątkowo stosowanie nielicznych przepisów KC do pracowniczej odpowiedzialności materialnej, które nie są sprzeczne z zasadami prawa pracy (art. 300 KP), zatem nieaktualne, a przede wszystkim pozbawione podstaw prawnych jest stanowisko opisane w tezie wyroku SN z 21.5.1981 r., IV PRN 6/81 (OSNC Nr 11/1981, poz. 225), który przyjął, że skoro przepisy KP nie wyłączają możliwości zabezpieczania wekslowego roszczeń zakładu pracy przeciwko pracownikowi o wynagrodzenie szkody w mieniu powierzonym mu z obowiązkiem zwrotu albo do wyliczenia się i realizacji tych roszczeń w drodze postępowania nakazowego, to za utrzymaniem możliwości stosowania zabezpieczeń wekslowych w stosunkach pracy z zakresu pracowniczej odpowiedzialności materialnej na szkodę w mieniu powierzonym przemawiał wzgląd na „konstytucyjną zasadę ochrony mienia społecznego, którego zabezpieczenia dotyczy większość wystawionych weksli gwarancyjnych”. Tymczasem brak wyraźnego wyłączenia dopuszczalności stosowania zabezpieczeń wekslowych w stosunkach pracy nie stanowi dorozumianej podstawy prawnej ani uzasadnienia dopuszczającego lub usprawiedliwiającego legalność stosowania przepisów PrWeksl do zabezpieczenia, poza lub obok prawa pracy, roszczeń pracodawcy o naprawienie szkody wyrządzonej przez pracownika w mieniu pracodawcy przede wszystkim dlatego, że pracownik ponosi odpowiedzialność materialną według zasad określonych w przepisach Działu V KP, a w obowiązującym konstytucyjnym porządku prawnym art. 21 ust. 1 Konstytucji RP chroni już każdy rodzaj własności. W nowszym orzecznictwie SN pojawiło się stanowisko, które wykluczało legalność i przekreślało ważność ustanowienia odpowiedzialności odszkodowawczej pracownika na podstawie weksla gwarancyjnego z tytułu rozwiązania przez pracownika umowy o pracę bez wypowiedzenia (por. wyrok z 19.3.1998 r., I PKN 560/97, OSNP Nr 5/1999, poz. 160). W tej argumentacji roszczenie odszkodowawcze z art. 611 KP, przewidziane na wypadek nieuzasadnionego rozwiązania niezwłocznego stosunku przez pracownika, ma walor regulacji wyjątkowej i przez to wyczerpującej, co powoduje, iż pracodawcy nie przysługują żadne inne roszczenia odszkodowawcze, w tym dochodzone na podstawie przepisów KC (art. 300 KP). Podważa to już co do zasady dopuszczalność stosowania gwarancyjnych weksli in blanco jako sposobu zabezpieczenia interesów pracodawcy na wypadek nieuzasadnionego rozwiązania stosunku pracy przez pracownika, ponieważ stosowna regulacja odszkodowawcza, która ma zabezpieczać interesy pracodawców, została wyczerpująco zawarta w przepisach prawa pracy (art. 611 KP). W konsekwencji nie zachodzi podstawowa przesłanka dopuszczalności odpowiedniego stosowania do stosunku pracy przepisów KC (art. 300 KP) ani tym bardziej przepisów PrWeksl, które nie są przepisami KC. W sprawach nieuzasadnionego rozwiązania stosunku pracy przez pracownika brak jest jakichkolwiek podstaw prawnych do stosowania szeroko rozumianych zabezpieczeń cywilnych w postaci weksli gwarancyjnych in blanco, skoro o odszkodowaniu z art. 611 KP orzeka zawsze sąd pracy pod warunkiem udowodnienia przez pracodawcę poniesionej szkody oraz jej wysokości, która w żadnym razie nie może przekroczyć wynikającego z art. 612 § 1 KP górnego limitu obowiązku odszkodowawczego. Skład orzekający podtrzymuje ten kierunek wykładni SN zmierzający do zakończenia kontrowersji dotyczących legalności stosowania zabezpieczeń wekslowych roszczeń pracodawcy o naprawienie szkody wyrządzonej przez pracownika, podkreślając, że ani przepisy, ani zasady prawa pracy nie przewidują stosowania przepisów PrWeksl do stosunku pracy. W sprawach nieunormowanych przepisami prawa pracy dopuszcza się posiłkowe stosowanie przepisów KC (art. 300 KP), które nie są sprzeczne z zasadami prawa pracy. Nawet gdyby rozważać koncepcję, według której przepisy PrWeksl, należące do obszaru prawa cywilnego sensu largo, mogłyby być uznane za przepisy KC tylko dlatego, że niekiedy postrzega się weksle jako papiery wartościowe w rozumieniu art. 9216 i 92116 KC, to SN odrzuca takie hybrydalne („piętrowe”) uznanie przepisów PrWeksl za przepisy KC, którymi przecież przepisy PrWeksl nie są, co przekreśla legalność ich stosowania do stosunków pracy (a contrario art. 300 KP). Przepis ten nie przewiduje, a zatem nie legitymuje możliwości stosowania w sprawach nieunormowanych przepisami prawa pracy innych przepisów prawa cywilnego niż przepisy KC i to pod warunkiem ich niesprzeczności z zasadami prawa pracy. Wyklucza to od początku (niejako a priori ) dopuszczalność i legalność stosowania zabezpieczeń wekslowych w stosunkach pracy i to w materii odpowiedzialności materialnej pracowników pracy uregulowanej wystarczająco przepisami KP, które określają zasady ponoszenia odpowiedzialności materialnej pracowników. W tym obszarze podstawowe znaczenie ma art. 116 KP, który zobowiązuje pracodawcę do wykazania okoliczności uzasadniających odpowiedzialność pracownika oraz wysokość powstałej szkody. Oczywiście ściśle bezwzględnie obowiązujący charakter prawny tej pracowniczej regulacji normatywnej wyklucza legalność i zasadność obarczenia pracownika odpowiedzialnością materialną bez wykazania (udowodnienia) wymaganych i określonych w przepisach obligatoryjnych przesłanek tej odpowiedzialności. Dochodzenie przez pracodawców roszczeń z tytułu odpowiedzialności materialnej pracowników za mienie powierzone także wymaga udowodnienia okoliczności uzasadniających ponoszenie przez pracowników tego typu odpowiedzialności oraz wysokości ujawnionej szkody, z modyfikacjami w zakresie rozkładu ciężaru dowodów. Wykazanie przez pracodawcę prawidłowego powierzenia mienia w okolicznościach umożliwiających pracownikowi sprawowanie należytej pieczy, a następnie niezwrócenie powierzonego mienia lub niewyliczenie się z niego łączy się z domniemaniem zawinionego wyrządzenia szkody przez pracownika materialnie odpowiedzialnego, które ten może zwalczać, wykazując, że szkoda powstała z przyczyn od niego niezależnych, a w szczególności wskutek niezapewnienia przez pracodawcę warunków umożliwiających zabezpieczenie powierzonego mienia (art. 124 § 3 KP). Z zawartego w art. 127 KP wyraźnego odesłania do art. 117 KP wynika, że również w ramach odpowiedzialności za mienie powierzone pracownik nie odpowiada za szkodę w takim zakresie, w jakim pracodawca lub inne osoby przyczyniły się do jej powstania albo zwiększenia (art. 117 § 1) ani nie ponosi ryzyka związanego z działalnością pracodawcy (§ 2). Oznacza to, że dochodzenie przez pracodawców roszczeń z tytułu każdego rodzaju odpowiedzialności materialnej pracowników zawsze wymaga ustalenia podstaw, przesłanek i zasad jej ponoszenia przez pracownika według przepisów Działu V KP. Przepisom tym przysługuje co najmniej jednostronnie bezwzględnie obowiązujący normatywny walor prawny, co prowadzi do nieważności z mocy samego prawa pracy jakichkolwiek mniej korzystnych dla pracownika modyfikacji treści stosunków pracy - także w zakresie pracowniczej odpowiedzialności materialnej za mienie powierzone - niż określone w przepisach prawa pracy o odpowiedzialności materialnej pracowników (art. 18 § 2 KP w zw. z art. 114-127 KP). Taki charakter prawny omawianej pracowniczej regulacji normatywnej wyklucza legalność i zasadność obarczenia pracownika odpowiedzialnością materialną bez wykazania (udowodnienia) wymaganych i określonych w przepisach KP obligatoryjnych przesłanek jej ponoszenia przez pracownika. Obarczanie pracowników odpowiedzialnością materialną ze stosunku pracy zawsze wymaga udowodnienia przesłanek uzasadniających ponoszenie odpowiedzialności materialnej na podstawie przepisów i zasad Działu V KP, a takich „przestankowych” wymagań w sposób oczywisty nie wypełnia abstrakcyjna, bezwarunkowa i samoistna odpowiedzialność z weksli gwarancyjnych, przy której ustalaniu nie weryfikuje się przyczyn, podstaw prawnych ani zasadności wystawienia weksla. Warto sygnalizować, że nawet wtedy, gdy orzecznictwo bezpośrednio nie kontestowało legalności stosowania zabezpieczeń wekslowych materialnej odpowiedzialności pracownika za szkody wyrządzone w mieniu pracodawcy powierzonym z obowiązkiem zwrotu lub do wyliczenia się, SN przyjmował, że abstrakcyjny charakter zobowiązania z weksla in blanco nie zwalnia sądu pracy z obowiązku ustalenia, czy i w jakim zakresie pracownik ponosi odpowiedzialność za szkodę powstałą w mieniu mu powierzonym na gruncie prawem wymaganego udowodnienia przez pracodawcę przesłanek odpowiedzialności materialnej pracowników z podstawowego stosunku pracy (por. wyrok SN z 18.3.1998 r., I PKN 436/97, OSNP Nr 4/1999, poz. 126). Stosowanie zabezpieczeń wekslowych roszczeń pracodawcy o naprawienie szkód wyrządzonych przez pracowników jest niedopuszczalne i nieważne nie tylko dlatego, że nie ma podstawy prawnej ani uzasadnienia stosowania przepisów PrWeksl do stosunków pracy, ale także dlatego, że dopuszczenie odpowiedzialności z weksli w stosunkach pracy byłoby oczywiście sprzeczne z zasadami prawa pracy, a w szczególności z nazwanymi zasadami odpowiedzialności materialnej pracowników uregulowanymi w KP, które z istoty i natury (właściwości) stosunku pracy oraz materialnej odpowiedzialności pracowników przekreślają i wykluczają legalność konstruowania abstrakcyjnych pracowniczych zobowiązań ze stosunków pracy (a contrario art. 300 KP). Pracownik może zatem ponosić odpowiedzialność ze stosunku pracy na podstawie przepisów prawa pracy i według zasad określonych lub wynikających z tych przepisów. Jedynie wyjątkowo i wyłącznie w zakresie nieunormowanym przepisami prawa pracy obarczenie pracownika odpowiedzialnością ze stosunku pracy dopuszczalne byłoby w drodze posiłkowego i tylko odpowiedniego stosowania tych przepisów KC, które nie są sprzeczne z zasadami prawa pracy. Dopuszczenie weksli gwarancyjnych jako dodatkowego abstrakcyjnego tytułu zabezpieczenia roszczeń pracodawcy o naprawienie szkody wyrządzonej przez pracownika w mieniu pracodawcy jest sprzeczne z istotą i właściwościami stosunku pracy, z przepisami i zasadami prawa pracy zawartymi w Dziale V KP, a przez to bezwzględnie nieważne (art. 18 § 2 w zw. z art. 114-127 KP). Pracodawcom w żadnym razie nie mogą przysługiwać dwa odrębne tytuły dochodzenia roszczeń o naprawienie szkody wyrządzonej przez pracownika, jeden na podstawie przepisów KP o odpowiedzialności materialnej pracowników, a drugi na podstawie samodzielnego i abstrakcyjnego weksla, „odrywającego się” od pracowniczego stosunku podstawowego, w związku z którym doszło do wystawienia weksla gwarancyjnego w celu „lepszego” zabezpieczenia roszczeń pracodawcy. Nabiera to szczególnie istotnego znaczenia w razie przeniesienia przez pracodawcę uzyskanego od pracownika weksla gwarancyjnego na osobę trzecią, która swoje roszczenia wywodzi już wyłącznie z indosowanego abstrakcyjnego tytułu wekslowego. Tymczasem pracownik jako wystawca weksla w związku lub z tytułu pracowniczej odpowiedzialności materialnej niewątpliwie mógłby bronić się w sporach z pracodawcą wynikającymi z podstawowego stosunku pracy zarzutami naruszenia uregulowanych w KP (art. 114-127) przepisów i zasad ponoszenia pracowniczej odpowiedzialności materialnej. Takie jego zarzuty wobec niebędącego pracodawcą nabywcy weksla nie mogłyby być weryfikowane na gruncie abstrakcyjnego zobowiązania wekslowego. Sąd Najwyższy zwrócił w szczególności uwagę, że z uzasadnienia wyżej powołanego postanowienia o „umorzeniu śledztwa”, które sądy obu instancji pominęły w rozpoznawanej sprawie z uwagi na „spóźniony” wniosek dowodowy pozwanej, wynika, że do pieniędzy pochodzących z utargów apteki, które były przechowywane w kasie apteki lub sejfie, „faktyczny” dostęp oprócz właściciela apteki miało „wielu” jej pracowników, co nie wyklucza „takiej wersji przebiegu zdarzenia, iż inne osoby dokonały przywłaszczenia pieniędzy”, zwłaszcza że „okres, w którym miało dojść do działań przestępczych, jest bardzo długi”, a błędy w prowadzeniu przez podejrzaną (pozwaną) raportów kasowych, do czego nie posiadała stosownych kompetencji, „z pewnością nie sprzyjały przejrzystości i pewności prowadzenia ogólnej księgowości pokrzywdzonego podmiotu”. Doprowadziło to do „umorzenia śledztwa” „wobec stwierdzenia, iż podejrzana nie popełniła zarzucanego przestępstwa”, a także „wobec niewykrycia sprawcy przestępstwa”. Mając na uwadze wszystkie ujawnione okoliczności sprawy, SN uznał, że przepisy i zasady prawa pracy, w szczególności zawarte w Dziale V KP, sprzeciwiają się i wykluczają dopuszczenie weksli gwarancyjnych jako środka dodatkowego zabezpieczenia roszczeń pracodawcy o naprawienie potencjalnych szkód wyrządzonych przez pracownika w mieniu pracodawcy, co oznacza, że takie weksle są nieważne z mocy samego prawa (art. 18 § 2 KP w zw. z art. 114-127 KP oraz a contrario art. 300 KP). Nabywca weksla nie może zatem dochodzić zaspokojenia wekslowego z weksla nieważnego z mocy prawa. Na tej podstawie przy ponownym rozpoznaniu sprawy sąd II instancji wyda prawidłowe orzeczenie także w stosunku do współpozwanego poręczyciela wekslowego (współuczestnika koniecznego) z nieważnego weksla gwarancyjnego (art. 378 § 2 KPC), a także rozstrzygnie o kosztach postępowania kasacyjnego. W tym celu SN orzekł jak w sentencji na podstawie art. 39815 KPC. Metryka Powiązane akty prawne: KP, t.j. 23-12-1997, Art. 114 Miejsca publikacji: Monitor Prawa Pracy rok 2011, Nr 6, str. 313 Zespół Doradczy Arena 561 |
|
| ||||||||
